Ayurveda, Hindistan’ın alt kıtasında ortaya çıkan antik bütünsel sağlık sistemi olup geçmişi Vedik kültürüne dayanan 5,000 yıllık bir doğal şifa sistemidir. Bireyin ruhen, bedenen ve zihnen dengede ve zinde kalmasına yardımcı olan kadim bilgeliktir.
Ayurveda terimi sanskritçe ”ayus” (hayat) ve “veda” (bilgi) sözcüklerinden üremiştir. Tüm bedenlerimizi dengede tutma ve bunun devamlılığını sağlamak, zaman mevsim yaşam ile uyum içerisinde olma ayrıca evrenin enerjisi ile uyumlu yaşama yoludur.
Geçmişten bu yana alternatif tıp farklı ülkelerde farklı şekillerde varlığını sürdürmüştür. Günümüzde bilimsel olduğu kabul edilmeyen fakat geçmişi binlerce yıla dayanan denenen ve kabul gören bilgelikler herhangi bir bilime alternatif olarak çıkmamış, sadece varlığı unutturulmaya çalışılmıştır. Ayurveda; bireyin sosyal ortamıyla, bulunduğu ortamın iklim ve mevsim koşullarıyla yedikleri ve yemedikleriyle ile ve kısacası mikro kosmos ile makro kosmosu ile bir bütün olarak ele alır, değerlendirir. Gıda, meditasyon, otlar, baharatlar, ses ve yoga tekniklerini kullanan, doğal iyileşmenin bir sistemidir. Ayurveda’nın amacı, insanların doğuştan sahip oldukları beslenme ve yaşayış tipini belirleyip, bu doğrultuda hayat boyu dengede kalmalarını sağlayacak olan rutinleri onlara kazandırmaktır. Ayrıca ayurveda, genel sağlık ilerleyişlerine olumlu ivme kazandırmayı, kişilerin yaşamlarında daha mutlu, huzurlu, sağlıklı ve ruhen güçlü olmalarını mümkün kılacak dengeyi yaratmalarını da hedefler. Ayurveda bedenin kendini şifalandırmasıdır. Bu tedavi sisteminin öncelikli müdahale şekli; hastalık meydana gelmeden önce vücuttaki uyarılardan hastalığı tespit edip, tedaviye yönelik çalışmak ve hastalıklı hücrelerin gelişini önlemektir, birey kendini dinlediğinde zaten hangi duygunun hangi şikayetlere sebep olduğunu kendisi fark edecektir. Misal sinirlendiğinde mide ağrısı oluyor fakat bunu önemsemiyor, bu mide ağrısı 1. Asamadır sonrasında ülser, gastrit, kanama vs diye 1 aşamayı gözden kaçırırsa daha ileriki aşamalara doğru durum ilerler. Açıklamadan anlaşıldığı üzere sadece hastalık iyileştirme sisteminden ibaret olmayan Ayurveda için “Önleyici Tıp” ya da “Koruyucu Tıp” terimleri de kullanılmaktadır. Ayurveda hastalığı 6 adımda inceler. 1, 2, 3, 4. aşamalardayken dahi teşhis edilerek, ilerlemeleri yaşam tarzı değişiklikler ile engellenebilir.
Ayurveda’nın başlıca hedefi öncelikle kişinin beden tipini fark etmek ve buna göre ilerleme sağlamaktır. Dengesizliğin haberini veren belirtileri gözden kaçırmamak, dengenin tekrar kurulması üzere geniş kapsamlı önerilerde bulunmaktır. Üstünde çok durduğumuz gibi hayatın her aşamasında dengeyi mutlaka korumamız gerekmektedir. Beslenme mevsim akışına göre şekillendirilmeli yemek ve metabolizmada düzeni sağlanmalı ve baharatlardan mutlaka destek alınmalıdır. Ayurveda ilkelerine göre, dengeli bir yemek için altı adet tadın, tatlı, ekşi, tuzlu, keskin, acı ve asidik tatların hepsinin besinde bulunması gerekir. Çünkü her tat sindirim sistemi üstünde farklı etkiye sahiptir.
Ayurveda bedeni 3 ana yapıda ele alır. Vata, Pitta ve Kapha. Birbirlerinden farklı özellikleri bir araya getiren bu enerjilere Dosha adı verilir. Her dosha’da evrenin yapısını oluşturan beş elementin tesiri vardır, sadece bazı elementlerin ağırlığı daha yüksektir Vata, boşluk ve hava elementlerinden; Pitta, ateş ve su elementlerinden; Kapha, su ve toprak elementlerinden oluşur. İnsan her 3 Dosha’ya da sahiptir ancak biri diğerlerinden daha baskındır. Dosha, fiziksel ve zihinsel bedenlerimizin birleşmesi neticesinde oluşan Bünye Tipi’mizdir. Doğuştan gelen ve beden, zihin ve ruhsal özellikleri gösteren ve bütün hayatımız boyunca değişmez.
Yaşadığımız çevre, yaşam tarzımız beslenme rutinimiz, mevsimsel dönüşümler duygu durumumuz ve ruh halimiz gibi birçok etken elementlerimizi ve doshalarımızın denge durumuna etkiler. Her insanın doğuştan gelen sahip olduğu ten rengi, göz rengi, saç rengi ve saç şekli gibi temel karakteristiklerini yansıtan bir veya iki temel dosyası vardır ve bu dosha yaşam boyunca sabit kalır. Bazı insanlar yoğun olarak tek dosha özelliklerine sahipken (Pitta örnek verilebilir )bazıları iki doshanın ortak özelliklerini yansıtabilirler (Kapha-Vata örnek verilebilir). Yukarıda da bahsedildiği gibi çeşitli nedenlerden dolayı sahip olunan doshaların dengeleri bozulduğunda ise dengesizlik ve bunun sonucunda da hastalıklar ortaya çıkar. Şimdi bu doshaları biraz daha açıklayalım.
Antik şifa sistemi Ayurveda’ya göre, hava ve boşluk elementinin hareketli enerjisiyle oluşan Vata Sanskrit dilinde hareket etmek, taşımak anlamına gelen “Vah” kökünden gelmektedir. İnsan bedeninde hareket eden hem fiziksel hem de fizyolojik aktiviteleri düzenler. Soğuk, karlı, yağışlı havalardan pek hoşlanmaz. Zayıf, hareketli, hiperaktif, cildi kuru, saçları ince kuru kırılgandır, Çok sık hasta olur, hastalığı uzun sürer. Konuşkan, hevesli, yaratıcı ve dekor ve düzen işlerinde başarılıdır, Coşkulu, canlı, hareketlidir, Zihni aktif ve zekidir. Neşeli çalışkan, aktif, her girdiği ortama çabuk adapte olur, Başkalarını motive ve destek olmada başarılıdır, Yaratıcıdır, yaratım gücü yüksektir, Yeni fikirler, yeni konseptler üretir. Düzensiz beslenir. İştahsızdır. Sürekli bir dengesizlik halinde olan Vata, bunu dengelemek için düzenli beslenmeli ve stresten uzak durmaya gayret etmelidir. Bedenini sıcak tutmalı ve olumsuz enerjilerden uzak durmalıdır. Düzenli bir rutini sağlamalı, ılık yiyeceklerle beslenmeli, sakinlik içinde olmalı, soğuk yiyecek ve içeceklerden uzak durmalıdır.
Pirinç, buğday, kinoa, yulaf, nohut, mercimek, muz, avokado, kayısı, erik, Hindistan cevizi, incir, greyfurt, portakal, limon, kavun, karpuz, şeftali, ananas, kivi, hurma ve kurutulmuş meyveler Vata için idealdir. Kuşkonmaz, enginar, pırasa, soğan, havuç, patates, bakla, turp ve pancar, bezelye, karnabahar, brokoli ve kabak tüketilebilir. Sütlü mamuller Vata enerjisini dengeler. Baharatlar; kakule, kimyon, fesleğen, ada çayı, kekik, zencefil, tarçın, tuz, karanfil, hardal tohumu ve karabiberdir. Kuru yemişler genel olarak tavsiye edilir.
Ateş ve su elementlerinden oluşur. Orta yapılı Pitta sıcaklıktan hoşlanmaz. Sindirimleri sağlıklı düzeydedir, beslenmesi ve iştahı iyidir. Kolay kolay aç kalmazlar, öğünlerine dikkat ederler ve öğün atlamazlar. Çok çabuk parlayıp sönebilirler. Hafızaları yeterli derecededir. Lider konumunu severler. Hitabetleri iyidir. Aktif konuşkan yapıya sahiptirler ve bundan haz alırlar. Konuşmaları keskin ve otoriterdir, direktif ve emir verir, analitiktir ve zekidir, eleştirir, yargılar, kavraması iyi hafızası iyidir. Mükemmeliyetçi duygularını bastırır, belli etmez. Pitta olumsuz özellikleri kendine aşırı yüklenir ve yüksek beklenti içine girmekten çekinmez. Fazla baharat ve yağdan uzak kaldığı sürece daha dengeli bir yaşamı deneyimleyebilir. Cilt ve kan hastalıkları vardır. Saçları erken beyazlar ve dökülür. Cildi akneli ve lekelidir. Çok yemek yer, tabağını doldurur, açlığa dayanamaz, yaz aylarını sevmez, bedeni toksik, sindirim organlarında sıkıntılar yaşar.
Pitta Doshası’nın tercih edeceği beslenme şekli, tatlı, acı ve buruk lezzetlerdir. Sütlü mamuller Pitta’yı dengeler. Süt, tereyağ ve ghee kullanılır. Bal hariç tatlı lezzetlerden de uzak durmalıdır. En uygun yağlar; gee, zeytin yağı, ay çekirdeği yağı, soya yağı ve Hindistan cevizi yağıdır. Isıtıcı özellikleri olan susam yağı, badem yağı ve mısır yağı kullanılmamalıdır.
En uygun tahıllar; buğday, pirinç, arpa, mercimek, nohut, kuru fasulye ve yulafdır. Üzüm, kavun, kiraz, Hindistan cevizi, incir, armut, avokado, nar, ananas yenebilir. Kuşkonmaz, enginar, Brüksel lahanası, mantar, maydanoz, marul, hıyar, patates, yeşil yapraklı sebzeler, balkabağı, brokoli, karnabahar, kereviz, bamya, yeşil fasulye ve kabak tüketilebilir. Faydalı baharatlar; kişniş, maydanoz, kakule, safran, fesleğen, nane, tere otu, zerdeçal ve rezene gibi baharatlardır. Zencefil, kimyon, karabiber, karanfil, tuz, hardal tohumu gibi acı baharatlardan kaçınmak gerekir. Aşırı ısıtma kapasitesi olan acı biber cinslerinden sakınılmalıdır. Acı baharatlar kullanılması Pitta enerjisini yükseltir. Alkol alınmamalıdır
Toprak ve su elementlerinden oluşur. Güçlü, çevik, cesur ve dayanıklıdır. Geç öğrenip geç unuturlar. Sağlıklı ve güzel görünürler. Eşya bağımlılığı ve uyku sorunları mevcuttur. Sevgi eksikliği hissederler ve depresyona eğilimlidirler. Egzersiz, yoga ve hafif besinlerle daha iyi hissedebilirler, Çok yemez iyi sindirir açlığa ve susuzluğa dayanır , hastalığa direnci iyidir, , bol bol egzersiz yapmalı, aktif hayat benimsenmeli, buzlu yiyecek ve içeceklerden uzak durulmalı, yağlı ve ağır yiyeceklerden yenmemeli, hafif ve taze yiyecekler tercih edilmelidir, Metabolizması ağırdır, obeziteye eğilimi vardır, diyabete yakalanabilir, Hafızası çok iyidir, yavaş öğrenir ama unutmaz, ağır çalışır ama iyi iş çıkartır, Arkadaş canlısıdır, dost ve arkadaşları çoktur, krizleri ve problemleri çok iyi yönetir, sabırlıdırlar
Kapha Dosha’nın tercih etmesi gereken Ayurvedik beslenme seçenekleri keskin, acı ve buruk lezzetlerdir. Tatlı, ekşi ve tuzlu besinler ise mümkün olduğu kadar az tüketilmelidir. Sütlü mamullerin tüketimi en aza indirilmelidir. Ghee ve yağ oranı düşük yoğurt sınırlı miktarlarda yenebilir. Zeytinyağı, badem yağı, ay çiçeği yağı sınırlı kullanılmalıdır. Bal Kapha Dosha’nın dengelemesi için kullanılabilecek en uygun lezzetlerden biridir. Diğer tatlı lezzetleri tüketmemek gerekir.
Meyvelerden elma ve armut gibi şeker miktarı az meyveler yenebilir. Muz, avakado, kavun, hurma, incir gibi şekerli meyvelerden uzak durulmalıdır. Soya fasulyesi ve tofu hariç diğer fasulye ve diğer bakliyatlar yenebilir. Tahıllardan arpa, mısır, darı, çavdar, yulaf tüketilebilir. Kapha diyetinde domates, salatalık, patates ve kabak hariç diğer sebzeler bol olarak tüketilebilir. Ispanak gibi yeşil yapraklı sebzeler, soğan, sarımsak çokça yenebilir. Tuz hariç hemen hemen bütün baharatlar kapha diyetinde kullanılır. Acı biber, hardal tohumu ve zencefil gibi keskin lezzetli baharatlar bol bol kullanılabilir. Kuru yemiş tüketimi sınırlandırılmalıdır. Dondurmadan uzak durmalıdır. Hazmı güçlendirmek için günde 2-3 bardak zencefil çayı içilmelidir.